Prof. Aleksander Smolar „Zagrożenia dla demokracji w Polsce, Europie i świecie” – relacja z wykładu

Latający Uniwersytet Demokracji miał zaszczyt gościć w Poznaniu prof. Aleksandra Smolara, który w dniu 30 stycznia 2017 r. wygłosił wykład pt. „Zagrożenia dla demokracji w Polsce, Europie i świecie”. Wykład otwarty z udziałem prof. Smolara odbył się w Collegium Da Vinci, przy ul. Kutrzeby 10.; zgromadził liczną widownię, sala na 170 miejsc była niemal pełna.

W swoim wykładzie prof. Smolar zwrócił uwagę, że demokracja liberalna ma swoje korzenie w dwóch tradycjach: jednej, sięgającej antyku, tradycji demokratycznej, będącej sposobem wyłaniania władzy oraz drugiej, pochodzącej z XVII i XVIII w., tradycji liberalnej, określającej granice władzy i stawiającej pojęcie wolności w centrum zainteresowania. To w tej tradycji istotną rolę odgrywają prawa człowieka, prawa obywatelskie czy prawa mniejszości. W demokracji, w której zabrakłoby elementu liberalnego, decydowałby głos ludu, a wyłoniony rząd miałaby nieograniczoną władzę. To dyktatura większości – w której mniejszość czy jednostka nie mogą się bronić przed wolą większości.

Prof. Smolar zwrócił uwagę, że decyzje wyborców, nie tylko w Polsce, to rewolta wobec demokracji liberalnej, wobec elit, mająca swoje źródła w poczuciu zdegradowania i strachu znacznej części współczesnego społeczeństwa.

W najszerszej perspektywie ich przyczyn należy szukać m.in. w reakcji społecznej na proces globalizacji. Globalizacja rynków ekonomicznych i finansowych powoduje osłabienie państw narodowych. Skutki globalizacji są zarówno pozytywne, jak i negatywne. Dla wielu krajów rozwijających się, zwłaszcza w Azji czy Afryce, była ona źródłem korzyści, np. ograniczenia głodu czy awansu krajów takich jak Chiny czy Indie. Natomiast w krajach rozwiniętych efektem jest relatywne zubożenie robotników i klasy średniej, co można obserwować w dużym nasileniu w USA. Proces ten jest źródłem poczucia zagrożenia i rodzi bunt.

Z kolei otwarcie świata powoduje duże ruchy migracyjne – stanowiące źródło poczucia zagrożenia i strachu. Choć migracją islamską są dotknięte głównie kraje graniczące z punktami zapalnymi, jest ona łączona z zagrożeniem terrorystycznym i wzbudza coraz większy strach w Europie i w Polsce. Zwłaszcza w przypadku Polski zagrożenie jest mitologizowane, a strach niewspółmierny do zagrożenia. Prof. Smolar wskazał, że w kampanii wyborczej 2015 r. to poczucie zagrożenia i strach były celowo wykorzystywane i podsycane.

W trakcie wykładu zostały też wskazane powody rewolty wobec elit. Prof. Smolar zauważył, że potęga władzy politycznej została zredukowana. Na osłabienie władzy politycznej miała wpływ nie tylko globalizacja, ale także ponadnarodowe uregulowania prawne. Elity polityczne nie są więc w stanie spełnić oczekiwań społeczeństwa, które żąda zapewnienia ładu, bezpieczeństwa i sprawiedliwości.

W wyniku załamania naturalnych ram życia, w Polsce zachodzącego od początku lat 90-tych, następuje odwrót od ideologii indywidualistycznej, optymistycznej, zakładającej możliwość rozwiązania wszelkich problemów. Ma miejsce przejście od indywidualizmu do projektu kolektywistycznego, do kultu wspólnoty, sięga się po politykę tożsamości – to sposób na ucieczkę przed trudnościami.

To zupełnie inny rodzaj patriotyzmu od wersji „miękkiego patriotyzmu” – wspólnotowości w wersji indywidualistycznej. W nowej wersji patriotyzmu następuje absolutne utożsamienie ze wspólnotą i heroizowanie przeszłości. Ci, którzy nie wyznają tej idei są traktowani jak zdrajcy.

Prawo i Sprawiedliwość jest wyrazicielem i realizatorem takiego projektu narodowo-katolickiego, podkreślającego zasady wspólnotowości i służącego celom władzy. Cechuje go bunt przeciw dotychczasowym elitom, przeciwko liberalnym ideałom, utożsamienie ludu z narodem, nieuznawanie pluralizmu. Łączy się z nim także utożsamienie z charyzmatycznym przywódcą; uznanie, że to, co ogranicza władzę przywódcy jest złe – stąd ataki na czynniki ją ograniczające wewnętrzne (jak Trybunał Konstytucyjny, niezależny wymiar sprawiedliwości, KOD czy np. „czarny protest”) oraz zewnętrzne (europejskie czy międzynarodowe instytucje czy gremia ograniczające suwerenność, takie jak Unia Europejska i jej instytucje).

Zdaniem prof. Smolara porównania ideologii PiS-u do hitleryzmu, stalinizmu czy nawet putinizmu idą za daleko. To wg niego ideologia reakcyjna, równie radykalna jak rewolucyjna, będąca wyrazem zaniku wiary w przyszłość, w to, że postęp jest nieuchronny. W takiej sytuacji następuje zwrot ku przeszłości, przeszłości zmitologizowanej. Wiąże się z tym program głębokiej edukacji społecznej, program wychowania „nowego Polaka”.

Prof. Smolar zwrócił uwagę, że przemiany polityczno-społeczne wskazują, że konieczna jest korekta dotychczasowej linii rozwoju społ., że konieczne jest odejście od skrajnej liberalizacji stosunków gospodarczych, że nie jest możliwe dalsze lekceważenie wartości wspólnot narodowych. Dlatego reorganizacji podlegać będzie zapewne także Unia Europejska. Na koniec prof. Smolar przypomniał, że większość społeczeństwa nie podziela wizji ani ideologii PiS-u, co daje nadzieję, że wprowadzane zmiany nie sięgną skrajnej postaci.

W dyskusji, która nastąpiła po wykładzie poruszono m.in. kwestię jak odzyskać zaufanie tej części społeczeństwa, która poczuła się poszkodowana przemianami społecznymi. Prof. Smolar zwrócił uwagę na konieczność refleksji niezbędnej ze względu na pojawiające się elementy pogardy klasowej oraz na empatię jako warunek odbudowy wspólnoty.

W odpowiedzi na pytania słuchaczy prof. Smolar wskazał na potrzebę sięgnięcia po formy działania bliskie ludziom, odpowiadające na ich potrzeby, jak np. działające w czasach KOR-u Biura Interwencji Społecznej. Wskazywał na brak myślenia strategicznego w działalności KOD-u czy opozycji, na to, że nie można ograniczać się do wielkich, ale oderwanych od życia kwestii (jak Trybunał Konstytucyjny), że konieczne jest budowanie zaufania społecznego. Wskazał, że narracja demokratyczno-liberalna wymaga korekty, np. konieczne może być wzmocnienie władzy wykonawczej wobec władzy sądowniczej czy wyłączenie pewnych dziedzin spod debaty politycznej (takich jak np. podatki).

Latający Uniwersytet Demokracji

Komitet Obrony Demokracji Wielkopolska

fot. Waldemar Andrzej Jóźwiak